ظاهر و باطن قرآن در گستره روایات

 بررسى معناى »ظهر« و »بطن« و چگونگى استفاده از »ظاهر« و »باطن« قرآن است. روایاتى که آیات قرآن را داراى ظاهر و باطن مى‌خواند در متون روایى و تفسیرى شیعه و اهل سنت وجود دارد. اصطلاح ظهر و بطن در روایات، معانى گوناگونى یافته است. شمارى از روایات ظهر قرآن را همان امر و نهى و احکام حلال و حرام معرفى مى‌کند و باطن قرآن را فهم مى‌خواند. تعدادى دیگر »ظهر« را »تنزیل« قرآن و »بطن« را »تأویل« قرآن مى‌شناساند و بعضى ظهر را مورد سبب نزول و بطن را مصادیق آن مى‌دانند. روایات ظهر و بطن گاه به صراحت و گاه به اشاره از لایه‌هاى گوناگون بطون خبر مى‌دهند. درک شخص و علم و آگاهى افراد در فهم بطون تأثیر گذار است هر چند، قلمرویى وجود دارد که ویژه خاصان درگاه الهى است. نظر داشت روایاتى که آیات قرآن را به چند گروه تقسیم مى‌کند نشان مى‌دهد ظاهر قرآن را همه مى‌فهمند چنان که بطون قرآن را عده‌اى خاص درک مى‌کنند، و البته برخى ظواهر و تعدادى از بطون را اهل دقت و معنویت در مى‌یابند. روایاتى که فهم قرآن را به اهل‌بیت(ع) اختصاص مى‌دهد، فهم تمامى آیات و تمامى ظاهر و بطون را مى‌گوید. ظاهر آیات الأحکام با باطن آنها سازگارى دارد، ظاهر حکم است و باطن علم، با این توضیح که باطن مصداقى جدید براى ظاهر یا معنایى عمیق‌تر از آیه است. عرفا نگاهى خاص به بطون قرآن دارند و راه حلى ویژه براى ظهر و بطن آیات دارند اما برخى مانند باطنیه تنها به بطون توجه دارند و ظهر قرآن را مورد توجه قرار نمى‌دهند و به آن وقعى نمى‌نهند. بطن‌گویى آیات از سوى صوفیه و عرفا گاه ریشه در روایات دارد ولى بسیارى از این تأویل‌ها نتیجه تند روى و کند روى آنها است. به همین دلایل اهل بیت(ع) در برابر تأویل‌هاى نادرست عرفا و صوفیه مقاومت کرده‌اند.